Deficyt i nadwyżka budżetowa
Budżet jest zestawieniem dochodów i wydatków państwa na różne cele publicz-ne. Ilustruje on, jakie dobra i usługi rząd chce kupić w danym roku, jakich chce dokonać płatności transferowych i jak chce za to zapłacić.
Głównym źródłem wpływów, czyli dochodu fiskalnego, są podatki bezpośrednie od zysków przedsiębiorstw, podatki bezpośrednie od indywidualnych dochodów obywateli oraz podatki pośrednie płacone w cenie nabywanych towarów, oznaczone łącznie symbolem T.
Głównymi pozycjami wydatków budżetu j?, są nakłady na obronę narodową, oświatę, kulturę, służbę zdrowia itp., wypłaty z funduszu ubezpieczeń społecznych (emerytury pracowników państwowych, zasiłki dla bezrobotnych i inne) oraz odsetki płacone od długu wewnętrznego i zadłużenia zewnętrznego.
Równowaga budżetu w punkcie E zostanie osiągnięta przy poziomie dochodu narodowego 800, gdyż wówczas Rz = h • Y, czyli 200 = 0,25 • 800. Poniżej tego poziomu dochodu występuję deficyt, gdyż łączna suma wydatków przewyższa łączną sumę wpływów. Przy wyższym dochodzie narodowym, pojawi się nadwyżka wpływów nad wydatkami budżetu.
Nadwyżka budżetowa jest zjawiskiem rzadkim, natomiast w przeważającej większości krajów świata po II wojnie światowej występuje zjawisko deficytu budżetowego. Deficyt ten może wynikać bądź z nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi długu zagranicznego i długu wewnętrznego itp.), bądź też zbyt niskich dochodów. Niskie dochody mogą wynikać bądź z niskiej stopy opodatkowania, bądź z nieefektywnego i mało skutecznego systemu ściągania podatków, bądź wreszcie ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Dlatego deficyt jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada, i mniejszy w okresie ożywienia, a tym bardziej w okresie wysokiej koniunktury, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost .
We współczesnym świecie rosnący deficyt budżetowy bierze się także z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując część konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych.
Deficyty budżetowe wynikają także ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym. W parlamentach reprezentowane są różne siły społeczne zainteresowane z jednej strony w minimalizacji podatków, z drugiej zaś w maksymalizacji wydatków. Jedni wskazują zasadnie, że wysokie podatki zagrażają wzrostowi gospodarczemu, inni zaś, że są ogromne nie zaspokojone potrzeby społeczne w sferze oświaty, kultury, ochrony zdrowia i środowiska naturalnego, bezpieczeństwa publicznego itp., co uzasadnia zwiększenie podatków. W zrównoważeniu dochodów z wydatkami praktycznie nikt nie jest zainteresowany. Stąd rodzi się w każdym parlamencie tendencja do przesadnego optymizmu w szacowaniu dochodów budżetowych i w przewidywanych wydatkach. Nierzadko zdarza się, że w momencie uchwalania budżet wygląda na względnie zrównoważony, ale w trakcie jego realizacji szybko ujawnia się jego deficyt, gdyż zaplanowane wydatki muszą być wykonane, ale zaplanowane dochody z bardzo różnych przyczyn nie wpływają do budżetu ani we właściwym terminie, ani w oczekiwanych rozmiarach.
Zastanówmy się obecnie, czy równoważenie budżetu centralnego zawsze należy traktować jako warunek zdrowej gospodarki i tym samym jako jedno z głównych zadań polityki finansowej państwa? Na to pytanie udzielano różnych odpowiedzi i do dziś występują istotne rozbieżności w tym zakresie.