Zasady obrotu bezgotówkowego
We współczesnej gospodarce coraz większą rolę w regulowaniu należności odgrywa pieniądz bezgotówkowy w formie czeku i karty kredytowej, które zastępują coraz większą część pieniądza w obiegu . Są to jedynie substytuty pieniądza. Czekiem i kartą kredytową można posługiwać się tylko wówczas, gdy ich właściciel dysponuje na swoim koncie w banku gotówką, która jest ostatecznym środkiem płatniczym. Czek i karta kredytowa to dopiero obietnica zapłaty, która będzie zrealizowana, gdy nastąpi uznanie rachunku rozliczeniowego sprzedawcy oraz obciążenie rachunku wystawcy czeku lub posiadacza karty kredytowej. Im większa część transakcji zawierana jest za pośrednictwem czeku lub karty kredytowej, tym mniej potrzeba pieniądza gotówkowego w obiegu. Należy jednak pamiętać, że czek i karta kredytowa reprezentują jedynie realnie istniejący pieniądz krążący w gospodarce, a ich główną funkcją jest ułatwienie procesu wymiany i regulowania należności. Nie trzeba nosić gotówki ze sobą, zmniejszone jest ryzyko kradzieży pieniędzy, a także istnieje możliwość okresowego odpowiednio oprocentowanego zadłużenia.
W obrocie bezgotówkowym istotną rolę spełnia bank centralny. Wiadomo, że banki komercyjne prowadzą dla swoich klientów rachunki czekowe na podstawie posiadanego rachunku bieżącego.
Czekami można regulować należności w różnych regionach kraju i za granicą. W ten sposób czeki trafiają do różnych banków komercyjnych. Banki te mogą wzjemnie rozliczać się między sobą jedynie za pośrednictwem izb rozrachunkowych, istniejących w banku centralnym.
Załóżmy, że firma Xposiada rachunek rozliczeniowy w banku A. Przy zawarciu jakiejś transakcji płaci ona firmie Y czekiem, a nie gotówką. Firma Y po sprawdzeniu, czy czek znajduje pokrycie finansowe w banku A, przesyła go do swojego banku B. Bank ten rejestruje sumę czeku po stronie pasywów, gdyż jest to zobowiązanie banku B wobec firmy Y (operacja 1). Po tej operacji czek zostaje wysłany do izby rozrachunkowej banku centralnego.
W banku centralnym mają swoje konta rozliczeniowe wszystkie banki komercyjne. Wobec tego bank centralny po stronie pasywów powiększa konto banku B o sumę figurującą na czeku (operacja 2) i jednocześnie pomniejsza o tę sumę konto banku A (operacja 3).
Po tej operacji bank centralny wysyła zawiadomienie do banku B i na tej podstawie bank B rejestruje sumę czeku po stronie aktywów. Jest to bowiem wzrost aktywów banku B w banku centralnym (operacja 4).
Następnie czek zostaje przesłany do banku A. W banku tym następuje wyksięgo- wanie po stronie pasywów sumy czeku, czyli zmniejszenie salda rachunku bieżącego firmy X (operacja 5). Jednocześnie następuje zaksięgowanie tej sumy po stronie aktywów, czyli zmniejszenie depozytów rezerwowych banku A w banku centralnym (operacja 6). Mamy więc trzy operacje po stronie pasywów i trzy operacje po stronie aktywów. Schematycznie możemy to zapisać w sposób następujący: