W przypadku nadwyżki w bilansie płatniczym bank centralny skupuje nadwyż-kę dewiz i powiększa ogólny stan rezerw dewizowych, ale równocześnie zwiększa w ten sposób podaż pieniądza krajowego dokładnie o wielkość równą nadwyżce bilansu płatniczego. Gdyby zwiększona podaż pieniądza krajowego stwarzała zagrożenie in-flacyjne, wówczas bank centralny w ramach prowadzonej przez siebie polityki otwartego rynku może sprzedawać po atrakcyjnym kursie obligacje i ściągać w ten sposób istniejący nadmiar pieniądza.

Teoria mikroekonomii z jej dążeniem do wyjaśnienia wszystkiego w punkcie równowagi nie zostawiała miejsca do analizy roli państwa w sterowaniu procesami gospodarczymi. Państwo spełniać miało jedynie funkcje stróża porządku publicznego i reprezentować oraz chronić interes społeczeństwa na zewnątrz w stosunkach międzynarodowych.

Pojęcia „wzrost gospodarczy” i „rozwój gospodarczy” są często utożsamiane ze sobą. W obu bowiem przypadkach używane są te same miary, tzn. tempo dochodu narodowego oraz poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca. Oba te pojęcia mają jednak odmienne znaczenie.

Wzrost gospodarczy jest to stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi. Zdolności produkcyjne każdej gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej zasobów naturalnych, majątku trwałego, jak również od poziomu techniki produkcji oraz poziomu kwalifikacji pracy (wiedzy teoretycznej i doświadczenia produkcyjnego). Majątek i zatrudnienie to materialne i osobowe czynniki wzrostu, zaś produkcyjność majątku i wydajność pracy to powszechnie stosowane miary efektywności tych czynników produkcji, od których zależy wielkość wytwarzanego dochodu narodowego.

W 1947 r. amerykański ekonomista Evsey Domar, opierając się na teorii Keynesa, skonstruował inny model wzrostu gospodarczego . W przeciwieństwie do modelu Hai- roda uwzględnił on zarówno popytowy, jak i podażowy aspekt nakładów inwestycyj-nych. Popytowy aspekt związany jest z wydatkami inwestycyjnymi, które tworzą rynek zbytu na dobra inwestycyjne. Te wydatki po pewnym okresie zwiększają jednak zdolności produkcyjne gospodarki narodowej i tym samym tworzą możliwości zwięk-szenia podaży produkcji. W swoich teoretycznych rozważaniach przyjmuje on założe-nie, że skłonność do oszczędzania jest stała i gospodarka narodowa w punkcie wyjścio-wym funkcjonuje w warunkach pełnego zatrudnienia i pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych. Stawia on wówczas pytania, jak powinny rosnąć inwestycje, a wraz z nimi i dochód narodowy, aby rosnące zdolności produkcyjne dzięki tym inwestycjom mogły być nadal w pełni wykorzystane? W swoim rozumowaniu nie uwzględnia on ani salda handlu zagranicznego, ani wydatków rządowych, a koncentruje się na analizie dwoistego charakteru wydatków inwestycyjnych.

Najważniejszą rzeczą jest zapewnienie odpowiedniej regulacji dopływu pieniądza do obiegu i odpływu z obiegu, aby nie występował on w nadmiarze lub w niedostatku. Nadmiar pieniądza w obiegu w stosunku do podaży dóbr i usług powoduje inflację, która znajduje wyraz we wzroście cen. Niedostatek pieniądza w obiegu oznacza defla- cję, czyli kurczenie się podaży pieniądza i drenowanie rynku pieniężnego. Deflacja może przyczynić się do ograniczenia efektywnego popytu, spadku cen i zahamowania wzrostu gospodarczego. Zarówno inflacja, jak i deflacja są zjawiskami niepożądanymi, gdyż powodują szereg ujemnych zjawisk. Zadaniem banku centralnego jest więc umiejętna regulacja podaży pieniądza w obiegu.

Z punktu widzenia stopnia płynności pieniądza bank centralny w swojej polityce pie-niężnej dzieli środki płatnicze na trzy zasadnicze grupy.

Grupa M{ – obejmuje gotówkę oraz depozyty na rachunkach czekowych w bankach komercyjnych płatnych na każde żądanie. Do tej grupy zalicza się także czeki podróżne.

Grupa M2 – uwzględnia to wszystko, co wchodzi w skład grupy Mj, a ponadto obejmuje rachunki oszczędnościowe oraz małe rachunki terminowe nie przekraczające określonej sumy w danym kraju.

Budżet jest zestawieniem dochodów i wydatków państwa na różne cele publicz-ne. Ilustruje on, jakie dobra i usługi rząd chce kupić w danym roku, jakich chce dokonać płatności transferowych i jak chce za to zapłacić.

Głównym źródłem wpływów, czyli dochodu fiskalnego, są podatki bezpośrednie od zysków przedsiębiorstw, podatki bezpośrednie od indywidualnych dochodów obywateli oraz podatki pośrednie płacone w cenie nabywanych towarów, oznaczone łącznie symbolem T.

Głównym źródłem wpływów budżetowych są podadd bezpośrednie płacone od dochodów przedsiębiorstw i dochodów indywidualnych ludności oraz podatki pośrednie płacone za pośrednictwem cen przy nabywaniu dóbr i usług.

Podatek od dochodów przedsiębiorstw ma charakter liniowy, tzn. stopa podatku dochodowego płaconego od zysku brutto jest jednakowa dla wszystkich producentów niezależnie od wysokości osiąganego dochodu. Progresywne opodatkowanie zysku zniechęcałoby do zwiększania produkcji i obniżania kosztów wytwarzania, gdyż przy wyższym poziomie zysku obowiązywałaby odpowiednio wyższa stopa podatku dochodowego.

Napływ obcego kapitału do krajów rozwijających się może dokonywać się bądź w po-staci inwestycji bezpośrednich, bądź w formie udziału w kapitale akcyjnym lub spółek typu joint ventures, bądź też w formie kredytów na inwestycje eksportowe. Dominu-jącą rolę odgrywają w tej dziedzinie wielkie korporacje transnarodowe. Ich inwestycje decydują o skali i tempie przebiegu przeobrażeń struktury produkcji oraz struktury han-dlu zagranicznego. Przedsięwzięcia typu joint ventures mają z reguły mniejszą skalę, ale mają tę bezpośrednią zaletę, że łatwiej nawiązują one współpracę gospodarczą z przedsiębiorstwami rodzimymi.

W tej sytuacji pojawiły się kraje Trzeciego Świata jako nowi kredytobiorcy. Kredytów udzielano chętnie i praktycznie bez ograniczeń. Rosło więc zadłużenie takich krajów, jak: Brazylia, Argentyna, Meksyk, Tajwan, Turcja, Zair, Filipiny. Z kredytów tych korzystały także ówczesne kraje komunistyczne, w tym zwłaszcza Polska, która do koń-ca lat siedemdziesiątych zadłużyła się na sumę około 18 mld doi. Kredyty nie były mądrze udzielane, ale też nie były mądrze brane. Znaczną ich część przeznaczano na pokrycie wzrostu kosztów importu ropy naftowej, a także na zwiększenie konsumpcji. Bankierzy dysponujący dużymi rezerwami środków kredytowych pożyczali pieniądze również nieefektywnym przedsiębiorstwom. W rezultacie światowe oszczędności były źle inwestowane w Turcji, w Polsce, w Zairze, a także w krajach Ameiyki Łacińskiej.

Z ogólnego kształtu krzywej Phillipsa wynika, że przesunięcie z punktu A do B może spowodować pewien spadek bezrobocia, ale tylko za cenę silniejszego wzrostu inflacji. Natomiast przesunięcie z punktu A do punktu C oznaczałoby całkowitą reduk-cję stopy inflacji do zera, ale tylko kosztem znacznego wzrostu stopy bezrobocia. Krzy-wa ta wskazuje więc na zjawisko wzajemnej konkurencyjności między stopą bezrobocia a stopą inflacji, które w literaturze światowej nazwano zjawiskiem wymienności (tracie off).

Dotychczasowa analiza wykazuje, że bank centralny w każdej gospodarce rynkowej spełnia niezmiernie istotne funkcje – dba o utrzymanie płynności banków komercyjnych,

decyduje o zaufaniu do pieniądza w kraju, o jego sile nabywczej i możliwościach wpływania na przebieg koniunktury gospodarczej.

Rodzaje uruchamianych środków i kierunków oddziaływania na pieniężne i realne procesy w gospodarce narodowej można – w celu większej przejrzystości – zestawić, jak następuje:

Przez bardzo długi okres rozwoju gospodarki rynkowej stosunki między kapitałem a pracą były bardzo nierówne. Pracodawcy mieli zdecydowaną przewagę ekonomiczną nad pracownikami i mogli dyktować warunki pracy, czas pracy oraz wysokość wyna-grodzenia. W obronie własnych interesów stopniowo coraz większa część pracowników zaczęła organizować się, już pod koniec XIX w., w stowarzyszenie zwane związkami zawodowymi.